W ostatnich latach coraz częściej w polskiej praktyce można zaobserwować wykorzystanie handlowej spółki osobowej w roli spółki celowej (special purpose vehicle) w transakcjach finansowania projektów (project finance). W transakcjach tego rodzaju nierzadko przyjmuje się, że jednym z elementów pakietu zabezpieczeń spłaty finansowania ma być zastaw na udziałach w takiej spółce. Celem niniejszego artykułu jest ocena dopuszczalności ustanowienia zastawu na udziale w spółce jawnej. Zamieszczone rozważania odnoszą się odpowiednio do zastawu na udziale wspólnika w spółce komandytowej, spółce partnerskiej, a także na udziale komplementariusza w spółce komandytowo-akcyjnej. Spółka celowa w transakcjach finansowania projektów Charakterystyczną cechą transakcji finansowania projektu jest powołanie spółki celowej, której jedynym zadaniem jest realizacja określonego przedsięwzięcia (np. budowa osiedla wielorodzinnych domów mieszkalnych, budowa i eksploatacja biurowca czy elektrowni wiatrowej) przez inwestorów (zwanych też „sponsorami projektu”) za pomocą środków pieniężnych uzyskanych od kredytodawcy i spłacanych z przychodów, jakie ma generować to przedsięwzięcie1. Spółka celowa służy prawnemu odseparowaniu przedsięwzięcia od ryzyk zewnętrznych, które mogą pojawiać się w związku z innymi projektami inwestorów (ring fence), w szczególności ryzyka upadłości inwestorów (bankruptcy remoteness). Spółka ma ponosić tylko ryzyka powiązane z przedsięwzięciem, jakie realizuje. Typową formą normatywną spółki celowej jest spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Umożliwia ona nie tylko prawne odseparowanie danego przedsięwzięcia, ale i ogranicza odpowiedzialność inwestorów za zobowiązania spółki (art. 151 § 4 Rzadko w tej roli występuje spółka akcyjna, ponieważ jej powołanie i funkcjonowanie wiąże się ze znacznie większymi wydatkami niż w przypadku spółki z W ostatnich latach coraz częściej w Polsce w transakcjach finansowania projektów wykorzystuje się handlowe spółki osobowe, takie jak spółka jawna, spółka komandytowa czy spółka komandytowo-akcyjna (spółka partnerska może być zawiązana jedynie w celu wykonywania wolnego zawodu [art. 86 § 1 a więc nie stanowi odpowiedniej formy prawnej dla realizacji przedsięwzięcia inwestycyjnego). Przyczyna tkwi w przepisach podatkowych. Handlowe spółki osobowe nie są podatnikami podatku dochodowego (art. 1 ust. 2 ustawy z 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych - z 2000 r. Nr 54, poz. 654 z Podatnikami są ich wspólnicy. Ominięcie jednego szczebla podatku dochodowego sprawia, że od strony finansowej handlowa spółka osobowa jest dla inwestorów bardziej efektywną formą czerpania zysków z przedsięwzięcia niż spółka z Mankamentem tego rozwiązania może być okoliczność, że wspólnicy spółki jawnej oraz komplementariusze w spółce komandytowej i komandytowo-akcyjnej ponoszą nieograniczoną, choć subsydiarną, odpowiedzialność za zobowiązania spółki celowej (art. 31 § 1 W praktyce wspomniany problem zazwyczaj rozwiązuje się w ten sposób, że w celu realizacji przedsięwzięcia powołuje się spółkę komandytową albo komandytowo-akcyjną, w której jedynym komplementariuszem jest spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, a udziały w tej spółce obejmują sponsorzy projektu. Pakiet zabezpieczeń w transakcjach finansowania projektów Kredytowi udzielonemu spółce celowej towarzyszy pakiet zabezpieczeń na posiadanych przez nią składnikach majątkowych, za pomocą których spółka realizuje dane przedsięwzięcie (np. hipoteka na nieruchomości, zastaw rejestrowy na mieniu ruchomym przedsiębiorstwa, zastaw na wierzytelności z umowy rachunku bankowego, przelew wierzytelności z umowy ubezpieczenia). W standardowych przypadkach zabezpieczeniem jest również zastaw na wszystkich udziałach w spółce celowej. Jeżeli przedsięwzięcie nie potoczy się pomyślnie i kredyt nie zostanie w terminie spłacony, udziały można sprzedać innemu inwestorowi, który będzie zainteresowany restrukturyzacją i dokończeniem przedsięwzięcia. Z punktu widzenia ekonomicznego nowy inwestor nabywa wówczas nie poszczególne składniki majątkowe związane z projektem, ale całe przedsięwzięcie wraz z jego formą prawną - spółką celową. Pozwala mu to w prosty sposób wejść w sytuację prawną poprzedniego inwestora, co zazwyczaj ma niebagatelne znaczenie dla szybkości, sprawności i kosztów restrukturyzacji przedsięwzięcia. Zastaw na udziałach w spółce celowej daje kredytodawcy pierwszeństwo przed wierzycielami osobistymi zastawcy (pierwotnego inwestora), jeśli chodzi o zaspokojenie zabezpieczonych wierzytelności z ceny sprzedaży tych udziałów nowemu inwestorowi (zob. art. 306 § 1 w zw. z art. 327 W przypadku gdy na udziałach ustanowiono zastaw rejestrowy2 lub zastaw finansowy3, kredytodawca - jako zastawnik - uzyskuje ponadto możliwość przejęcia tych udziałów do swojego majątku w trybie pozaegzekucyjnym (art. 22 ust. 1 pkt 3 art. 10 a następnie sprzedaży kolejnemu inwestorowi. Zastrzeżenie i wykonanie takiego uprawnienia może pozwolić na istotne zmniejszenie kosztów transakcyjnych związanych z poszukiwaniem nowego inwestora i zaspokojeniem, choćby częściowym, wierzytelności kredytodawcy. Zastaw na udziałach w spółce celowej Jeżeli spółką celową w transakcji finansowania projektu jest spółka z nie ma większych przeszkód prawnych, aby jej udziały posłużyły jako przedmiot zastawu: zwykłego (art. 327 rejestrowego (art. 7 ust. 1 lub finansowego (art. 5 ust. 1 pkt 2 w zw. z art. 3 pkt 2 Udziałami takimi wspólnicy mogą swobodnie rozporządzać, z zastrzeżeniem ograniczeń wprowadzonych do umowy spółki (art. 182 W przypadku gdy spółką celową jest handlowa spółka osobowa, dopuszczalność ustanowienia zastawu na udziałach w takiej spółce budzi daleko większe wątpliwości. Mimo tych wątpliwości, w praktyce zawierane są umowy zastawnicze, w których przedmiot zabezpieczenia opisany jest jako np.: „udział w spółce komandytowej”, „ogół praw wspólnika w spółce jawnej”, „wszystkie prawa majątkowe komplementariusza w spółce komandytowo-akcyjnej” czy „ogół praw i obowiązków wspólnika”. Jeśli umowa dotyczy zastawu rejestrowego, taka konstrukcja niejednokrotnie spotyka się z aprobatą sądów, które dokonują na tej podstawie wpisów obciążeń do rejestru zastawów. Dalsza część artykułu poświęcona będzie szczegółowej analizie zagadnienia, czy de lege lata dopuszczalne jest ustanowienie zastawu zwykłego lub zastawu rejestrowego na udziale w spółce jawnej. W doktrynie prawa terminu „udział” używa się w wielorakim znaczeniu. W niniejszym artykule termin ten oznacza ogół uprawnień wspólnika wynikających ze stosunku członkostwa w spółce jawnej4. Jak trafnie wskazuje wielu przedstawicieli doktryny, wszystkie te uprawnienia mają charakter majątkowy, ale - obok uprawnień czysto majątkowych (np. prawa do zysku, prawa do odsetek od udziału kapitałowego) - trzeba wyróżnić prawa o charakterze organizacyjnym (takie jak prawo do informacji czy prowadzenia spraw spółki), które mają na celu przede wszystkim ochronę interesów spółki i jej wspólników5. Zamieszczone rozważania odnoszą się odpowiednio do zastawu na udziale wspólnika w spółce komandytowej, spółce partnerskiej, a także na udziale komplementariusza w spółce komandytowo-akcyjnej. Możliwość ustanowienia zastawu na akcjach w spółce komandytowo-akcyjnej nie budzi bowiem większych zastrzeżeń (zob. art. 337 oraz 340 w zw. z art. 126 § 1 pkt 2 W artykule pominięto kontrowersyjną kwestię, czy na udziale w spółce jawnej można ustanowić zastaw finansowy (zob. art. 3 pkt 2 zgodnie z którym przedmiotem zabezpieczenia finansowego, w tym zastawu finansowego, mogą być „udziały w spółkach”)6. Dopuszczalność zastawu na udziale w spółce jawnej W piśmiennictwie prawniczym pojawiły się wypowiedzi, według których przepisy prawa polskiego dopuszczają ustanowienie zastawu zwykłego albo zastawu rejestrowego w odniesieniu do uprawnień lub obowiązków wspólnika spółki jawnej. Poszczególni przedstawiciele doktryny prezentują przy tym dość rozbieżne poglądy. Przyjmują, że - w zależności od głoszonego poglądu - przedmiotem zastawu może być: • ogół praw i obowiązków wspólnika spółki jawnej7, • udział w spółce jawnej obejmujący zespół uprawnień wspólnika o charakterze czysto majątkowym oraz organizacyjnym8, • kompleks praw majątkowych wspólnika z tytułu uczestnictwa w spółce jawnej, wyłączając uprawnienia organizacyjne. Zwolennicy pierwszego z wyżej wymienionych poglądów opierają się na treści art. 10 § 1 Zgodnie z powołanym przepisem, ogół praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej może być przeniesiony na inną osobę tylko wówczas, gdy umowa spółki tak stanowi. Konieczne jest w tym celu uzyskanie pisemnej zgody od wszystkich pozostałych wspólników, chyba że umowa spółki stanowi inaczej (art. 10 § 2 Za zobowiązania występującego wspólnika związane z uczestnictwem w spółce osobowej i zobowiązania tej spółki odpowiadają solidarnie występujący wspólnik oraz wspólnik przystępujący do spółki (art. 10 § 3 Uznaje się, że powołany przepis potwierdza zbywalny charakter ogółu praw i obowiązków wspólnika spółki jawnej, jeżeli umowa spółki przewiduje takie rozwiązanie. Skoro możliwe jest przeniesienie ogółu praw i obowiązków, to dopuszczalne są również inne postacie rozporządzenia, w szczególności ustanowienie zastawu10. Zwolennicy takiego podejścia - jak się wydaje - wychodzą z założenia, że jeżeli dany przedmiot majątkowy (w tym stanowiący kompleks praw i obowiązków) może być przeniesiony na inną osobę, to zawsze może być obciążony zastawem zwykłym (art. 327 albo rejestrowym (art. 7 ust. 1 Konsekwentnie należy przyjąć, że jeśli ustanowiono zastaw na wspomnianym ogóle praw i obowiązków wspólnika spółki jawnej, nabywca przedmiotu zastawu wchodzi w miejsce zastawcy w relacji spółkowej i wobec osób trzecich. Nabywa nie tylko uprawnienia, ale i - na mocy art. 10 § 3 - staje się odpowiedzialny za zobowiązania zastawcy związane z uczestnictwem w spółce jawnej oraz za zobowiązania tej spółki. Do podobnych rezultatów prowadzi stanowisko, zgodnie z którym przedmiotem zastawu jest udział w spółce jawnej (tj. kompleks uprawnień wspólnika o charakterze czysto majątkowym oraz organizacyjnym), ale w razie wykonania zabezpieczenia nabywca udziału zostaje obciążony obowiązkami, jakie wiążą się ze statusem wspólnika. Takie stanowisko zdaje się zajmować J. Widło, który pisze: „W przypadku skorzystania z pozaegzekucyjnego sposobu zaspokojenia zastawnika i przejęcia na własność udziału spółkowego, podmiot wstępujący w prawa i obowiązki ustępującego wspólnika odpowiada solidarnie z nim za zobowiązania związane z udziałem ustępującego wspólnika w tejże spółce jawnej (art. 10 § 3 W wypowiedzi tej J. Widło, niestety, posługuje się terminologią, która odbiega od brzmienia art. 10 § 3 Nie wiadomo zatem - czy zdaniem tego autora - zastawnik, który przejmuje przedmiot zastawu rejestrowego, odpowiada tylko za - verba legis - „zobowiązania związane z uczestnictwem w spółce osobowej”, czy także za „zobowiązania tej spółki osobowej” względem osób trzecich. Osobisty charakter stosunku członkostwa w spółce jawnej Moim zdaniem, powyższe poglądy de lege lata nie znajdują dostatecznego uzasadnienia w przepisach prawa. W szczególności prawo polskie nie pozwala, aby ustanowić zastaw na: 1) ogóle praw i obowiązków wspólnika spółki jawnej, 2) udziale w spółce jawnej obejmującym zespół uprawnień wspólnika o charakterze czysto majątkowym oraz organizacyjnym. W przypadku gdy przedmiotem zastawu ma być kompleks praw majątkowych z tytułu uczestnictwa w spółce jawnej, wyłączywszy uprawnienia organizacyjne, rzecz przedstawia się w sposób dość skomplikowany i należy przeprowadzić bardziej pogłębioną analizę charakteru poszczególnych uprawnień wspólnika, aby stwierdzić, czy przysługuje im tzw. zdolność zastawnicza. Na wstępie zaznaczmy, iż pogląd, zgodnie z którym ogół praw i obowiązków wspólnika spółki jawnej nie może być przedmiotem zastawu, podziela wielu przedstawicieli doktryny: A. Kidyba („...niedopuszczalne jest obciążenie ogółu praw i obowiązków zastawem czy też użytkowaniem, ponieważ powoduje ono podział [rozdzielenie uprawnień i obowiązków] między podmioty uczestniczące w tej czynności”)12, G. Kozieł („Przeniesiony na inną osobę może być tylko >ogółogół praw i obowiązkówudziału w spółce jawnej<”. W innej publikacji (J. Widło, Zastaw rejestrowy na prawach, Warszawa 2008, s. 438-439) autor ten wypowiada się jednak nieco odmiennie. 9 Szerzej na temat art. 10 por. M. Bielecki, Przeniesienie..., s. 246 i nast.; G. Gorczyński, Kilka uwag o tzw. zbyciu członkostwa w handlowych spółkach osobowych (na tle art. 10 „Prawo Spółek” 2001, nr 7-8, s. 13 i nast.; A. Kidyba, Handlowe spółki osobowe, Warszawa 2006, s. 67 i nast.; G. Kozieł, Przeniesienie praw i obowiązków wspólników w handlowych spółkach osobowych, Kraków 2006, s. 139 i nast. 10 G. Janas, Ogół..., s. 48-59; S. Sołtysiński [w:] System prawa prywatnego, tom 16, s. 804. 11 J. Widło, Zastaw..., s. 439. 12 A. Kidyba, Handlowe..., s. 75. 13 G. Kozieł, Zakres przedmiotowy i podmiotowy przeniesienia praw i obowiązków wspólnika handlowej spółki osobowej, „Przegląd Prawa Handlowego” 2003, nr 12, s. 43-44. 14 J. Widło [w:] J. Mojak, J. Widło, Zastaw..., s. 106. 15 S. Sołtysiński [w:] System prawa prywatnego, tom 16, s. 796; A. Szajkowski, M. Tarska, Prawo..., s. 176. 16 Odmiennie A. Jędrzejewska, Przeniesienie członkostwa w spółkach osobowych, „Przegląd Prawa Handlowego” 1994, nr 3, s. 17 i nast.; J. Kuropatwiński, Zbycie udziału w spółce osobowej - aspekty prywatnoprawne, „Prawo Spółek” 2000, nr 9, s. 4 i nast. 17 M. Litwińska-Werner, Spółka jawna [w:] Prawo spółek handlowych (red. S. Włodyka), tom 2A, Warszawa 2007, s. 525; A. Szajkowski, M. Tarska, Prawo..., s. 189. 18 S. Sołtysiński [w:] System prawa prywatnego, tom 16, s. 803. 19 A. Kidyba, Handlowe..., s. 75. 20 G. Kozieł, Przesłanki przenaszalności praw i obowiązków wspólników w handlowych spółkach osobowych, „Przegląd Prawa Handlowego” 2003, nr 11, s. 35-36. 21 J. Gołaczyński [w:] System prawa prywatnego, tom 4 (red. E. Gniewek), Warszawa 2007, s. 674. 22 Podobnie J. Widło [w:] J. Mojak, J. Widło, Zastaw..., s. 106. 23 J. Gołaczyński, Zastaw na rzeczach ruchomych, Warszawa 2002, s. 138-139; M. Leśniak, Zastaw bez przeniesienia posiadania przedmiotu zastawu, Zakamycze 2004, s. 195, 219; A. Marciniak, Dochodzenie roszczeń zabezpieczonych zastawem lub hipoteką, Sopot 2001, s. 49; J. Mucha, Zaspokojenie zastawnika zastawu rejestrowego, Warszawa 2001, s. 163 i nast. 24 M. Leśniak, Zastaw..., s. 220; A. Marciniak, Dochodzenie..., s. 53-56. 25 S. Cieślak, Egzekucja przeciwko spółce handlowej oraz z akcji i udziałów w tej spółce, „Przegląd Prawa Egzekucyjnego” 2003, nr 4-5, s. 43-47; M. Litwińska, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Warszawa 2005, s. 175, 277. 26 J. Widło, Zastaw..., s. 393. Odmiennie I. Karasek, Przedmiot zastawu rejestrowego, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 1998, nr 3, s. 467-468. 27 Por. M. Litwińska-Werner, Spółka..., s. 525; S. Sołtysiński [w:] System prawa prywatnego, tom 16, s. 822-823. 28 Szerzej S. Sołtysiński [w:] System prawa prywatnego, tom 16, s. 802-803. 29 Tak M. Litwińska-Werner, Spółka..., s. 489. 30 Tak M. Bielecki, Przeniesienie..., s. 248; A. Kidyba, Handlowe..., s. 72; G. Kozieł, Zakres..., s. 39; S. Sołtysiński [w:] System prawa prywatnego, tom 16, s. 803. Odmiennie G. Gorczyński, Kilka..., s. 23. 31 S. Sołtysiński [w:] System prawa prywatnego, tom 16, s. 813. 32 G. Janas, Ogół..., s. 48. 33 Inne stanowisko, jak się wydaje, zajmuje J. Widło, Zastaw..., s. 439. 34 S. Sołtysiński [w:] System prawa prywatnego, tom 16, s. 802-803. 35 Z. Radwański [w:] System prawa prywatnego, tom 2 (red. Z. Radwański), Warszawa 2002, s. 76-77.